TODESFUGE VAN PAUL CELAN


INLEIDING

Het gedicht Todesfuge van Paul Celan heeft me op z'n diepst geraakt. Daarom geef ik het een plek op mijn site. Ik zal proberen er iets over te zeggen, zodat de lezer er iets mee kan.
Eerst iets over de dichter. Hij werd geboren in Roemenië. Zijn ouders waren Joods en spraken Duits. Paul was enig kind. Zijn ouders zijn door de nazi's vermoord in 1943 en Paul overleefde ternauwernood een werkkamp. Na de oorlog wilde hij niet meer wonen in Czernowitz (nu Oekraïne) en verhuisde naar Boekarest. Hier veranderde hij zijn naam Paul Antschel (Ancel) in Paul Celan. Toen de Russen Roemenië binnenvielen vluchtte hij naar Wenen. Na een jaar koos hij voor Parijs. Daar zou hij wonen tot zijn dood in 1970.

In Parijs dichtte hij zijn Todesfuge. Hier draagt hij het zelf voor: Todesfuge gelezen door Paul Celan zelf

Todesfuge Schwarze Milch der Frühe wir trinken sie abends wir trinken sie mittags und morgens wir trinken sie nachts wir trinken und trinken wir schaufeln ein Grab in den Lüften da liegt man nicht eng Ein Mann wohnt im Haus der spielt mit den Schlangen der schreibt der schreibt wenn es dunkelt nach Deutschland dein goldenes Haar Margarete er schreibt es und tritt vor das Haus und es blitzen die Sterne er pfeift seine Rüden herbei er pfeift seine Juden hervor läßt schaufeln ein Grab in der Erde er befiehlt uns spielt auf nun zum Tanz Schwarze Milch der Frühe wir trinken dich nachts wir trinken dich morgens und mittags wir trinken dich abends wir trinken und trinken Ein Mann wohnt im Haus der spielt mit den Schlangen der schreibt der schreibt wenn es dunkelt nach Deutschland dein goldenes Haar Margarete Dein aschenes Haar Sulamith wir schaufeln ein Grab in den Lüften da liegt man nicht eng Er ruft stecht tiefer ins Erdreich ihr einen ihr andern singet und spielt er greift nach dem Eisen im Gurt er schwingts seine Augen sind blau stecht tiefer die Spaten ihr einen ihr anderen spielt weiter zum Tanz auf Schwarze Milch der Frühe wir trinken dich nachts wir trinken dich mittags und morgens wir trinken dich abends wir trinken und trinken ein Mann wohnt im Haus dein goldenes Haar Margarete dein aschenes Haar Sulamith er spielt mit den Schlangen Er ruft spielt süßer den Tod der Tod ist ein Meister aus Deutschland er ruft streicht dunkler die Geigen dann steigt ihr als Rauch in die Luft dann habt ihr ein Grab in den Wolken da liegt man nicht eng Schwarze Milch der Frühe wir trinken dich nachts wir trinken dich mittags der Tod ist ein Meister aus Deutschland wir trinken dich abends und morgens wir trinken und trinken der Tod ist ein Meister aus Deutschland sein Auge ist blau er trifft dich mit bleierner Kugel er trifft dich genau ein Mann wohnt im Haus dein goldenes Haar Margarete er hetzt seine Rüden auf uns er schenkt uns ein Grab in der Luft er spielt mit den Schlangen und träumet der Tod ist ein Meister aus Deutschland dein goldenes Haar Margarete dein aschenes Haar Sulamith Paul Celan (1920-1970) © 1952 Deutsche Verlags-Anstalt München in der Verlagsgruppe Random House GmbH From: Mohn und Gedächtnis München: Deutsche Verlags-Anstalt, 1952 Audio production: Neske 1958

Fuga van de dood Zwarte melk der vroegte we drinken haar ’s avonds we drinken haar ’s middags en ’s morgens we drinken haar ’s nachts we drinken en drinken we graven een graf in de luchten daar lig je niet krap Een man heeft een huis die speelt met de slangen die schrijft die schrijft als het donkert naar Duitsland je goudgele haar Margarete hij schrijft het en treedt voor het huis dan flitsen de sterren hij fluit om zijn honden hij fluit zijn joden te voorschijn laat graven een graf in de aarde gelast ons kom speel nu ten dans Zwarte melk der vroegte we drinken je ’s nachts we drinken je ’s morgens en ’s middags we drinken je ’s avonds we drinken en drinken Een man heeft een huis die speelt met de slangen die schrijft die schrijft als het donkert naar Duitsland je goudgele haar Margarete Je asgrauwe haar Sullamith we graven een graf in de luchten daar lig je niet krap Hij roept steek dieper de grond in hé jij daar en jij kom zing nu en speel hij grijpt aan zijn riem naar het ijzer hij zwaait het zijn ogen zijn blauw steek dieper de spade hé jij daar en jij speel door nu ten dans Zwarte melk der vroegte we drinken je ’s nachts we drinken je ’s middags en ’s morgens we drinken je ’s avonds we drinken en drinken een man heeft een huis je goudgele haar Margarete je asgrauwe haar Sullamith hij speelt met de slangen Hij roept speel zoeter de dood de dood is een meester uit Duitsland hij roept strijk zwaarder de snaren dan stijg je als rook in de lucht dan heb je een graf in de wolken daar lig je niet krap Zwarte melk der vroegte we drinken je ’s nachts we drinken je ’s middags de dood is een meester uit Duitsland we drinken je ’s avonds en ’s morgens we drinken en drinken de dood is een meester uit Duitsland zijn ogen zijn blauw hij raakt je met loodzware kogel hij raakt je nu rauw een man heeft een huis je goudgele haar Margarete hij hitst al zijn honden tegen ons op hij schenkt ons een graf in de lucht hij speelt met de slangen al dromend de dood is een meester uit Duitsland je goudgele haar Margarete je asgrauwe haar Sullamith Paul Celan (1920-1970) vertaling Ton Naaijkens © Ton Naaijkens, 2003 uit: Paul Celan, Verzamelde gedichten. Vertaald en van een nawoord voorzien door Ton Naaijkens. Amsterdam: Meulenhoff 2003

UITLEG VAN TODESFUGE

Todesfuge: Een fuga is een muziekvorm waarin gevarieerde herhaling kenmerkend is. Johann Sebastian Bach was een Duitse meester van de fuga. In het gedicht komen we herhalingen tegen. Dat zul je zien als je het leest. Als je een beetje Duits kent, probeer het dan in het Duits hardop te lezen. Dan komt het gedicht het meest tot z'n recht.

De titel is Todesfuge, omdat in het gedicht het grote sterven in Duitse concentratiekampen centraal staat. De verschrikkelijke feiten zijn in elkaar verstrengeld als bij een fuga.

Schwarze Milch: melk is wit. Het is de eerste voeding van een pasgeboren mensje: moedermelk, teken van leven.
Zwarte melk is teken van de dood. En die zwarte melk drinken "wij" in de avond, in de middag en in de nacht. De dood is 24 uur aanwezig, voortdurend. Wir trinken und trinken. Een indringende herhaling.

Wir schaufeln ein Grab in den Lüften da liegt man nicht eng: in de concentratiekampen lagen de gevangenen in smalle bedden tegen elkaar en boven elkaar gestapeld. Eenmaal verbrand is hun graf in de lucht, en daar ligt men niet krap.

Tot nu toe gebruikt de dichter steeds "wir", wij, collectief, de joden, bestemd voor het vuur. Het perspectief ligt dus bij de Joden in het concentratiekamp. We kijken mee door hun ogen.

Ein Mann wohnt im Haus der spielt mit den Schlangen: tegenover "wir" staat "ein Mann" die woont niet in een barak maar in een huis. Daar speelt hij met slangen. Dat symboliseert zijn macht. Het verwijst ook naar de duivel. Zijn spel met slangen is satanisch.

Dein goldenes Haar Margarete: Margarete kom je tegen bij Goethe. Het is een Arische naam. Haar lokken zijn waardevol, van goud. Margarete is een sterke Duitse vrouw.

Er schreibt es und tritt vor das Haus und es blitzen die Sterne: De man schrijft en treedt voor het huis. De sterren op zijn uniform schitteren.

Er pfeift seine Rüden herbei: de man fluit zijn bloedhonden bij zich.

Er pfeift seine Juden hervor läßt schaufeln ein Grab in der Erde. Hij fluit de Joden. Hij behandelt de Joden als zijn honden: minderwaardig. Hij laat ze hun graf graven. Hij is de baas, hij heeft macht over de machtelozen.

Er befiehlt uns spielt auf nun zum Tanz: hij beveelt ons Joden, dans voor mij, een dodendans.

Dan volgt een herhaling, als bij een fuga. Het eindigt met een tweede vrouw: Eerst dein goldenes Haar Margarete, dan Dein aschenes Haar Sulamith: Eerst de waardevolle Arische Margarete. Dan een waardeloze Joodse Sulamith. Deze naam verwijst naar het boek Hooglied. De Sulamitische was de bruid van Salomo. Deze Sulamith heeft geen gouden haar, maar "aschenes", verbrand haar, tot as geworden, vernietigd.

Er ruft stecht tiefer ins Erdreich ihr einen ihr andern singet und spielt: De man roept tegen de één: maak je graf dieper, en tegen de ander: zing en speel.

Er greift nach dem Eisen im Gurt er schwingts seine Augen sind blau: de man grijpt naar een stuk ijzer aan zijn riem en zwaait ermee. En dan: zijn ogen zijn blauw. Hij is de volmaakte Ariër met macht tot de dood.

Der Tod ist ein Meister aus Deutschland: dit is een diepe regel. Bach was de meester van de Barok, van de fuga. Hier is Duitsland de meester in het doden. Duitsland was kampioen van het doden: 6 miljoen Joden alleen al. Der Tod ist ein Meister aus Deutschland keert vier keer terug. Daardoor is het een centrale regel.

Er ruft streicht dunkler die Geigen dann steigt ihr als Rauch in die Luft: de man roept tegen de musicerende Joden: speel donkere, sombere muziek. Dan stijgen jullie op die klanken als rook in de lucht.

der Tod ist ein Meister aus Deutschland sein Auge ist blau
er trifft dich mit bleierner Kugel er trifft dich genau:
Dit zijn de enige rijmende regels in Todesfuge. Het oog van de meester uit Duitsland is blauw. Ook weer een verwijzing naar het Arische ras van Übermenschen. Jij wordt getroffen door een loden kogel, en die treft jou nauwkeurig, precies. Zoals een meester uit Duitsland betaamt.

Er träumet der Tod ist ein Meister aus Deutschland: De man droomt dat de dood een meester uit Duitsland is. De dood beheerst zijn hele leven, zelfs zijn dromen. De massamoordenaar die de Joden laat zingen en spelen tot in de dood.

Neem en lees dit vers van Paul Celan: Todesfuge. Ik ken geen gedicht dat de gruwelen van de concentratiekampen indringender verwoordt. Het is gebouwd op het contrast, de tegenstelling tussen "wir", de joodse slachtoffers, en "Ein mann" mit "blitzende Sterne" met bloedhonden.

En dan die slotregels waarin de tegenstelling in het gedicht als een slotakkoord klinkt van deze fuga van de dood:

dein goldenes Haar Margarete
dein aschenes Haar Sulamith

Verder doe ik er het zwijgen toe.

Een uitleg die me aansprak: Analyse door Selma Mahlknecht.